تشکیل داد مساجد در شماره های گذشته درباره‌ی رده و اهمّیت ایجاد کرد و بناء مسجد و اثرها فرهنگی و اجتماعی آن مطالبی بیان گردید و درین شماره نیز به ویژگیهایی که موردنیاز میباشد در ساخت و بناء مسجد حیث گردد می پردازیم.
از آنجا که محیطهای متفاوت، بعدها زمین مسجد و نیازهای دینی ـ اجتماعی بخشها گوناگون یکنواخت نیست، در اینجا کارایی میگردد ویژگیهایی که در بهبود وضعیت مساجد براساس نیازمندیها می‌تواند مؤثر باشد، مطرح گردد تا بانیان خیر و متولیان تشکیل داد مساجد این ویژگیها را در حیث داشته و برای مهندسین طرّاح بیان کنند. و با توجّه به شرائط خاصّ موجود حتی الامکان این ویژگیها را در نظر گرفته و نسبت به اجرای آن همت کنند.
الف. انتخاب مکان
در ایجاد کرد و بناء مساجد مسائل اکثری مورد نیاز میباشد رعایت شود که در اینجا به مواردی اشاره میگردد.
انتخاب رده مسجد
یکی از مسائل اساسیّی که اعتنا به آن ضروری است، تعیین نوع مرکزیت مسجد می باشد. در زمان فرستاده صلی الله علیه و آله مسجد النّبی به عنوان مسجد جامع و مهم مدینه شناخته می شد. و در محله های مختلف هم مساجد کوچکی وجود داشته که با اذان مسجد رسول صلی الله علیه و آله ، در آن مساجد هم اذان می گفتند و نماز اقامه می کردند. در معماریهای قبل بلاد اسلامی هم، به عنوان مثال در جمهوری اسلامی ایران این چنین بود، که مسجد بزرگی بعنوان مسجد جامع ساخته میشد، و مساجد کوچکی در نزدیکی آن با فاصله بنا می گردید. این دستور زمینه ساز آن بود که مردم از سویی برای اجتماعات والا در مسجد جامع گرد آیند و از سوی دیگر برای عبادت از مساجد کوچک نزدیک محل سکونت استفاده کنند و نمازهای پنجگانه را در مسجد بخوانند و به دلیل فاصله زیاد مساجد گرانقدر، از ثواب نماز در مسجد محروم نمانند.
امروز نیز مورد نیاز است بانیان و مسجد سازان منزلت مسجد مورد نظر خود را مشخص کنند که آیا مسجد جامع نیاز میباشد یا مساجد فرعی، که دیدگاه به هرمورد، مقتضیات خاصّ خود را دارد.
بعد از تعیین انتظار اجتماعی از مسجد، به تناسب می بایست مسائل مختلفی را که بیان میشود در لحاظ گرفته و در معماری آن لحاظ کنند، لیکن موردها اکثری از ویژگیها در بنای تمامی مساجد بایستی مورد توجّه باشد.
محل مسجد
در گزینش مکان مسجد مسائلی می بایست حیث گردد که اینک به مواردی می پردازیم.
1. مکان مسجد از جهت حلّیت و عدم اختلاف درباره‌ی زمین می بایست مورد اعتنا قرار گیرد، زمینهایی که در میان مردم شبهه داشته باشد و یا اینکه صاحبان زمین در واگذاری آن طیب خاطر نداشته باشند، برای تشکیل داد مسجد مناسب نبوده و همواره این شبهه در اذهان مؤمنین خلجان ساخت می کند.
2. مسجد باید در راس زندگی نمازگزاران احداث گردد تا مردم به راحتی بتوانند به مسجد تردد کنند و از معنویت آن منفعت جویند.
3. زمین در حدّی حدس گردد که در دراز مدّت برای توسعه و گسترش مسجد، مکان کافی وجود داشته باشد.
4. عالی می باشد مسجد به طایفه، دسته و یا تیم خاصّی تعلّق نداشته باشد که همگی مردم با گرایش در مسجد حضور یابند.
5. شایسته و بلکه بایسته است که مسجد نزدیک محلهای زشت، غیرنظیف، بدبو، کینه دوزی انگیز و خوفناک نباشد. گاهی مسجد را کنار غسالخانه و یا آرامستان بنا می کنند که به شدّت از جاذبه آن می کاهد. در اینجا توجه به روایتی اهمیّت انتخاب مکان مناسب برای مسجد را معلوم می کند.
«عَنْ سُماعَةِ بْنِ مِهْران انَّهُ سَأَلَ اَبا عَبْدِاللّه علیه السلام عَنْ زیارَةِ الْقُبُورِ وَ بَناءِ الْمَساجِدِ فیها فَقالَ اَمّا زیارةُ القُبُورِ فَلا بَأْسَ بِها ولایُبْنی عِنْدَها مَساجِدُ؛(1)
سماعه از امام صادق علیه السلام در خصوص زیارت قبر و ایجاد کرد مسجد در مجاورت قبور سؤال کرد. حضرت فرمودند: زیارت قبر گونه های ندارد ولیکن نزد آنان مسجد بنا نشود.»
6. دور و بر مسجد حتی الامکان دارای جاذبه و فضای مذهبی باشد. گاهی دیده می شود کسبه و دکان داران کنار مسجد و یا همسایگان آن کسانی ناباب بوده و با وضعیت و شئون مسجد ناسازگارند.
ب. ساخت مسجد
در زمان پیامبر اللّه صلی الله علیه و آله مسجد فرستاده صلی الله علیه و آله محل اجرا کلیّه امور حکومتی بود. حضرت در آن مسجد محلهای متعددی را برای فعالیتهای خاص در لحاظ گرفته بودند که امروزه در محل هر مورد از آن ها ستونی جای دارد و به نام آن شناخته می شود.
از جملهً استوانة الوفود محل ملاقات پیامبر صلی الله علیه و آله با قبائل و گروههایی بود که برای دیدار آن حضرت به مدینه می آمدند.
در مکان خاصّی امیرالمؤمنین علی علیه السلام از نبی صلی الله علیه و آله پاسداری میکرد که در جای آن استوانة الحرس یعنی ستون پاسداری قراردارد.
در مکان دیگری حضرت استراحت می نمودند که در آنجا ستون سریر که به معنای «تخت» میباشد قراردارد.
گزینه جذاب توجّهی که وجود داراست آنست که این مکانها برای عمل مشخصی بود، لیکن در هنگام نماز از تمامی آنان برای برگزاری نماز جماعت استفاده میشد.
امروزه نیازمندیهای مساجد به تناسب ارتقاء یافته که با توجّه به شرائط کنونی مورد نیاز هست آن نیازها در ساخت و معماری مساجد لحاظ گردد، در غیر این صورت همواره مساجد دارای نقص خواهند بود.
مواردی که به نظر می رسد در طرّاحی و معماری مساجد فعلی باید آیتم عنایت باشد، در دو بخش نیازمندیهای جانبی و نیازمندیهای داخلی مطرح میگردد.
نیازمندیهای بیرونی
1. پارکینگ
امروزه یکی‌از ایرادات جدّی نمازگزاران، پارک ماشین میباشد که بایستگی داراست متولیان مساجد در طرّاحی مساجد فعلی حل این چالش را در لحاظ داشته باشند.
2. محل بازی کودک ها
چه زیباست برای علاقمند سازی کودکان به مساجد، در کنار مسجد محلّی برای فرزندان نمازگزاران لحاظ خواهد شد.
3. خود کفایی
در کنار هر مسجد با فاصله یا بدون فاصله می بایست فروشگاه ها، یا تیم های اقتصادی جهت درآمد مکفی برای اداره آبرومندانه مسجد در نظر گرفته گردد تا برای آب، برق و نیازمندیهای جزئی از مردم به طور زشت و ناپسندی یاری توده نکنند.
4. فضای سبز
در‌صورتی‌که در مقابل مسجد یا داخل ایوان آن، فضای سبز و آب نمای زیبایی وجود داشته باشد، تأثیر بسزائی در جاذبه مسجد برای مردم خواهد داشت.
5. درب ورود
درب ورودی و راز درب مسجد حتی الامکام باید والا بوده تا افراد ناآشنا به راحتی مسجد را شناخته و برای عبادت به آن مراجعه کنند.
6. گلدسته
مساجد شیعه به داشتن دو گلدسته شناخته میگردند؛ همانطور که مساجد عربستان سعودی با یک گلدسته نشانه گذاری میشوند. در فایده مساجدی که دارای این آرم باشند در بین ساختمانها به راحتی شناخته میگردند.
7. تابلو
امروزه بهتر می باشد ضمن مفاد مذکور، در خیابان اساسی و کوچه های منتهی به مسجد با نصب تابلو و نام مسجد، مردم برای یافتن این مکان معنوی مبتلا نقص نشوند. درصورتی که این تابلوها در سراسر مملکت یکنواخت باشد، چشم مردم به آن عادت کرده و سریع تر مساجد را می‌یابند.
8. اطاق عمل
ازآنجاکه مسجد دفتر کار فرهنگی روحانیون میباشد و گاهی مردم برای مشورت کردن و مسائلی از این قبیل به آنها مراجعه می کنند، بهتر میباشد اطاقی برای عمل و مراجعات روحانیون در نظر گرفته خواهد شد.
در حالتی که روحانیون دست کم روزانه 4 ساعت در اطاق فعالیت خویش حضور داشته باشند، می توانند نقش بسزایی در مسائل گوناگون اجتماعی و اعتقادی مردم داشته باشند.
9. کتابخانه
یک کدام از عواملی که می تواند در هدایت جوانان مؤثر باشد، کتب مذهبی است. چنانچه کتابخانه ای مذهبی و تماماً در اختیار گرفتن شده در مسجد وجود داشته باشد، با گذر فرصت عده ای از نوجوانان و جوانان را به مسجد جذب، و هدایت می کند.
از این رو بهتر هست مکانی برای کتابخانه و کامپیوتر در کنار مسجد ساخته شود.
10. قرض الحسنه
یک کدام از تیم هایی که امروزه در کنار مساجد به خدمتی صادقانه اشتغال دارااست، قرض الحسنه است. از این رو در دسته ساختمان مربوط به مسجد عالی میباشد بخشی بدین منظور ساخته شود.
11. حسینیه
در کنار مساجد می قدرت بخشی را به عنوان حسینیه در حیث گرفت که از جهت دور و بر به صورت ساده جزء مسجد به حساب آید. دراین جا، مسجد می بایست در راءس زندگی نمازگزاران احداث خواهد شد تا مردم به راحتی بتوانند به مسجد تردد کنند و از معنویت آن بهره جویند.
هنگام عزاداری و سخنرانیها، زنان معذور به راحتی میتوانند حضور یابند و از این مجالس استعمال کنند.
همچنین در این جا می قدرت جلسات و کلاسهای آموزشی بانوان را برگزار کرد.
12. دستشویی
از قدیم الایام مردم دستشوییهایی برای اهل مسجد بنا می کرده اند که امروزه با تمرکز به ویژگیهای زمان، عالی است در کنار دستشوییها مکانی را برای پاک سازی و یا شستن پاها در لحاظ گیرند تا به خیال پاهای عرق کرده، فرشهای مسجد بدبو نشود.
عالی میباشد در دستشوییها و وضوخانه، آب گرم و سرد در نظر گرفته گردد.
نیازمندیهای داخلی
جهت احداث مسجد با ویژگیهای مورد نیاز، به طوری که بیشترین بهره‌برداری معنوی از مسجد انجام شودمسجد نصرت مشهدمسائل فراوانی می بایست گزینه توجّه باشد که در اینجا به مواردی اشاره میگردد.
1. شبستان
ازآنجاکه مسجد محل پرستش و برگزاری نماز جماعت می باشد، توجّه به این امر در معماری مسجد ضروری میباشد، از این رو لازم میباشد که وسعت شبستان در حدی باشد که گنجایش آن بیش از جمعیتی باشد که تا 20 سال بعداز این مسجد استفاده می کنند، نه آنکه در همان شروع مبتلا تنگنا باشد.
2. سقف شبستان
سقف شبستان بایستی دارای ارتفاع مناسب باشد، در غیر این صورت، مردم در شبهای نامرتب مانند شبهای قدر و...آدرس مسجد نصرت مشهد به شدّت از جهت تنفس و تهویه دچار نقص می گردند.
3. قبله
ساختمان مسجد خوب است به طوری باشد که قبله در زاویه و گوشه مسجد واقع نشود، بدین خواسته می توان زوایای مسجد را برای تأسیسات لازم در لحاظ گرفته، شبستان را کاملاً به طرف قبله بنا کرد.
لازم به ذکر هست که روحانی مسجد باید در تعیین قبله مسجد دقّت کافی اعمال کند وگرنه اختلاف در قبله، گاهی خطاها بسیاری بین مردم ساخت کرده است.
4. محراب
ازآنجاکه موردنیاز میباشد مکان نماز گزاران پائین تر از امام جماعت نباشد، ضروری میباشد محراب به نحوی ساخته گردد که نسبت به تمامی مکانهای مسجد پائین تر باشد.
5. تطهیر مسجد
در صورتی در نقاط متفاوت مسجد کف شویی و لوله های فاضلاب در لحاظ گرفته گردد،رزرو مسجد نصرت مشهد اگرکه کف و یا فرشهای مسجد متنجس گردد، تطهیر آن به راحتی اجرا میشود.
6. منبر
از مجال پیامبر صلی الله علیه و آله و معصومین علیهم السلام همواره مسجد محل انتشار معارف آئین بوده هست و در طول غیبت، علما در مساجد به ذکر مسائل شرعی می پرداخته اند. ازآنجاکه گوشه و کنار مساجد و شبستانها دارای وسعت بوده و مستمعین گوینده را نمی دیدند، منبر جایگاهی بود که علماء بر روی آن نشسته و مستمعین سخنان آن ها را می شنیده اند.
در ساخت منبر، فلسفه تشکیل داد آن می بایست در نظر گرفته خواهد شد. از این رو ابدا ساخت منبرهای بلند برای مساجد کوچک عمل صحیحی نیست؛ چون فاصله دربین گوینده و مخاطبین را ارتقا داده و فرمان تفهیم و تفهم را دچار اختلال می کند. برای بسیاری از مساجد، منبرهای دو پله و یا حداکثر سه پله کفایت می کند.
7. صوت
امروز بلندگو و دستگاه صوتی موضوع فرعی و اضافی نیست که همچنان پس از ایجاد کرد مسجد به آن توجّه گردد؛ بلکه لازم میباشد به گونه ای ساختمان مسجد طرّاحی گردد که بلندگوهای متعدد در کلیه جا وجود داشته باشد تا صدای یکنواخت،مستمعین را آرامش بخشد.
در شرایطی‌که کلاً مسجد سه یا چهار بوق یکی دسته هایی که امروزه در کنار مساجد به خدمتی صادقانه اشتغال دارااست، قرض الحسنه میباشد. از این رو در مجموعه ساختمان مربوط به مسجد خوب میباشد بخشی بدین منظور ساخته شود.
قدرتمند به کار گرفته شود، عده ای که نزدیک می باشند از صدای گوش خراش آن مشقت می برند و توده دیگری که با فاصله نشسته اند گاهی متوجّه مطالب گوینده نمی‌شوند.
8. کاشی کاری یا تهویه
در قبلی، کاشی کاری مساجد از یک سو به دلیل کنترل برودت و حرارت و از سوی دیگر به دلیل زیبایی بوده است؛ شماره تلفن مسجد نصرت مشهدلیکن امروزه به راحتی می توان با وسائل مدرن سرمایش و گرمایش مساجد را تأمین کرد و از خرجهای بیهوده غربت جست.
گاهی هزینه زیادی برای کاشی کاری محراب مسجد اعمال می گردد اما مردم از سوز و سرما و گرما و یا کف پوش مسجد مشقت میبرند و هیچ کس هم به فکر حل بحران نیست.
امروزه می اقتدار زیباییهای بیرون مسجد را هم با هزینه خیلی کم و با ابتکارات و خلاقیّت مرتبط با زمان و امکانات این بعدازظهر تأمین کرد.
9. نور و روشنایی
از مسائل دیگری که باید آیتم
توجّه قرار گیرد، تأمین نور موردنیاز برای شبستان، حیاط و همه تأسیسات مسجد هست.
نوروفروغ مکفی، هم در جذب مردم به مسجد مؤثر است و هم برای تعلیم و تعلّم و تبلیغ دین و ارتباط با مردم تأثیر بسزایی داراست.
معماری مسجد