مَسْجد جای عبادت معبود و خواندن نماز که ممکن است ساختمانی محدود یا این که زمین فارغ از سقف و دیوار باشد. مسجد قبا اول مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد.
در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه داراست. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و عمل‌های فقاهتی گروهی به کار گیری میشود و مهم ترین عبادتی که در آن به جا می آورند، نماز جماعت میباشد.
مسجد ضمن کاربرد عبادی، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمانها داشته که برخی از این کارکردها تا به امروز باقی‌مانده میباشد. مساجد در کشور‌ایران، نقش مهمی در برد انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش اعمال کردند.
فهرست
۱ مضمون‌‌شناسی
۲ مسجد در قرآن
۳ پیشینه مسجد در اسلام
۴ احکام و آداب مسجد
۵ اهمیت و فضیلت مسجد
۶ معماری
۶.۱ منبر
۶.۲ محراب
۶.۳ مناره
۶.۴ مقصوره
۷ کارکردها
۷.۱ کارکرد آموزشی
۷.۲ کارکرد اجتماعی
۸ نقش مسجد در انقلاب اسلامی کشور‌ایران و مدد مقدس
۹ جستارهای متعلق
۱۰ پانویس
۱۱ منابع
معنا‌شناسی
«مسجَد» در گویش عربی به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به نشان کمال خضوع و خشوع میباشد و مسجِد به معنای جایی میباشد که در آنجا سجده می‌نمایند.[۱] بعضا معتقدند واژه مسجد از کلمه و واژه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای معبد گرفته گردیده‌است که در متون لهجه آرامی مرتبط با قرن پنجم قبل از میلاد مسیح وجود دارااست.[۲] در عصر قبل از اسلام این واژه برای اشاره به هر نقطه و معبدی بوده که در آن آفریدگار را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] بعضا معتقدند واژه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین مضمون به فعالیت رفته میباشد.[۴]
دهخدا با استناد به منابع کهن و بیان مثال‌های بسیار حسینیه نصرت مشهد از آنان نوشته می باشد که واژه عربی مسجد، اصولا، به طور کلمه و واژه «مَزگِت» از لهجه آرامی وارد عربی و فارسی شده است.[۵] وی به گزارش این منابع آورده می باشد که حروف «ز»، «گ» و «ت» در عربی به «س»، «ج» و «د» عوض شده و مسجد در عربی یعنی مکان سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ معبود، «منزل‌ای که برای پرستش آفریدگار بسازند و هرکس خواست در آن عبادت نماید» و نظائر آن می‌آمده میباشد.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانها و محل نماز خواندن آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمانها در نماز، سجده می‌نمایند و سجده غایت خضوع و خشوع در عبادت میباشد، این جای را مسجد به معنای مکان سجده نامیده‌اند. مسجد، به حیث دینی احکامی ویژه داراست و به حیث دنیوی ممکن هست عبارت از یک ساختمان محدود میان دیوارها یا این که یک زمین سوای سقف و دیوار باشد.[مستلزم منبع]
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به عمل می‌رود ولی غالبا منظور از این واژه مسجدهای بلندمرتبه یا این که مساجدی در شهرها میباشد که نماز آدینه در آن اقامه می گردد.[۷]
مسجد در قرآن
کلمه مسجد بیست و هشت توشه به صورت گردآوری و مفرد در قرآن به شغل رفته است که در بعضا از آنها از التفات مسجد و محافظت آن کلام رفته میباشد؛ مثلا: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّكاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِكَ أَنْ یكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین (ترجمه: مساجد را صرفا كسی آباد میكند كه به آفریدگار و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا دارااست و زكات بدهد و از كسی جز آفریدگار نترسد- امیدواریم آنان هدایت یابند.)[ توبه–۱۸]
مالکیت مسجد در قرآن به خداوند منسوب شده است.(جن/۱۸) از امام راست گو(ع) از انگیزه احترام مساجد پرسیدند، آن حضرت در جواب گفتند: «چون مساجد منزل‌های خداوند در زمین‌اند».[۸]
در آیه ۱۲۵ سوره بقره، به مسجد مکه که به عبارتی مسجدالحرام میباشد، تحت عنوان مکانی برای کار‌های آیینی و نیز محل گرد هم آمدن اشاره گردیده‌است [۹] و در آیه ۹۶ سوره آل عمران این مسجد تحت عنوان اول منزل‌ای که برای عبادت عموم برپا گردیده، ذکر شده میباشد.[۱۰]
پیشینه مسجد در اسلام
عبدالحسین زرین‌کوب:
«که اظهار‌کرد در اسلام، دین را با هنر سازش وجود ندارد؟ برعکس، این هردو یکدیگر را در آغوش می‌کشند و آن هم در مسجد.»[۱۱]
بنابر تعالیم رسول اکرم(ص)، عبادت پروردگار و نماز، به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌قدرت آفریدگار را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل گردیده‌است: «جُعِلَت لِی كُلَّ أرضٍ طَیبَةٍ مَسجِداً وَ طَهوراً (تمامی زمین برای اینجانب تمیز و مسجد آدرس حسینیه نصرت مشهد قرار داده شد‌ه‌است.»[۱۲]) به‌این رو، مسلمانان قبل از سفر، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که قابلیت آن مهیا بود نماز می‌خواندند و پیامبر(ص) یار و همدم عده ای انگشت‌شمار مانند امام علی (ع) نماز را به طور مخفیانه ادا می‌کرد.[۱۳] بنابر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت پس از علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۱۴]
مسجد قبا نخستین مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد. وقتی پیامبر از مکه به مدینه می‌آمد، قبل از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و درین زمان به درخواست عموم مسجدی در این منطقه تشکیل داد. بعضا گفته‌اند این مسجد به توصیه عمار یاسر ایجاد شده است.[۱۵]
با مسافرت مسلمان ها به مدینه، نبی مکانی را برای نماز جماعت و نیز جلسه مسلمان ها برگزید و با همراهی مؤمنان آن جای را به صورتی معمولی برای این کار مهیا کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا این که مسجد فرستاده اسم گرفت، به زودی مقام ویژه‌ای نزد مسلمان ها یافت و به مکانی برای عبادت، فراگیری مذهبی، فعالیت‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های اساسی سیاسی تبدیل شد. تا قبل از این، فرستاده در بعضا مکانهای مکه به همدم مؤمنان نماز جماعت خوانده بود البته جایی را تحت عنوان مسجد گزینش نکرده بود.[مستلزم منبع]
مسجدْ بعد از سفر، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و آن‌گاه تحت عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به شغل رفت. بعد ها وقتی دار‌الحکومه و مکتب ساختند، مسجد به عبادت تخصیص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن تحت عنوان مکتب نیز به کار گیری می شد.[۱۶]
نمایی از مسجد کوفه
در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن اولیه هجری، مسلمان ها با الگوبرداری از نبی اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در راس اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد مهم تخصیص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی زیرا بصره، کوفه، فسطاط و قیروان این محل‌های عبادت نیز به بناهایی همیشگی تبدیل شدند. از همین سرمشق در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری استفاده شد. مسلمانها در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خویش را در محل معابد کلیساها و قصرها سازه می‌نهادند.[۱۷]
تاسیس مساجد بعداز مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام بدانها شیوه می‌یافت، ایفا می‌گرفت. در قرن اولیه قمری مسجد کوفه(۱۷ق.)، مسجد فسطاط(۲۱ق.) و جامع بصره(۲۴ق.) به اهتمام مسلمان ها ساخته شد.[۱۸]
به گفته ابن خلدون(م. ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته میباشد: مساجد بلندمرتبه رزرو حسینیه نصرت مشهد تحت اختیار دولت برای نمازهای آدینه و اجتماعات اساسی مسلمانها و مساجد خرد که به وسیله بخش‌های گوناگون جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در حین نخستین معمول این بود که به تقلید از آداب و رسوم قبل از اسلام و نیز روش و سیره پیامبر در مدینه، خلفا یا این که فرمانداران منصوب آنان اقامتگاه خویش را در کنار مسجد جامع برپا نمایند در حالی که عموم بی آلایش مساجد خویش را در محله ها فامیل‌ای خویش می‌ساختند. با ارتقاء شدید اقتدار و گنج امپراتوری‌های اسلامی و غیر وابسته شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به کمک عموم و درآمدهای اوقاف تأسیس و مراقبت می‌شدند.[۱۹]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزمره و نماز آدینه بوده که مردان بیشتر در آن کمپانی می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای فی مابین آنها و مردان بود یا این که در اتاقی جدا و یا این که در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۲۰]
به سبب وجود احکام خاص مسجد، غالبا مکانی فارغ معبد برای وضو تخصیص داده میشد.[۲۱] در تاریخ شیعه همچون اهل تسنن، التفات مساجد و توان آنها فراز و نشیب فراوان داشته میباشد. مسجد مرقدهای شیعه ها در کربلا و نجف از تامین آل بویه(قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) منتفع بوده میباشد. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرن‌های چهارم تا ششم قمری) مساجد بسیاری را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز سازه کرد و در تحت پشتیبانی قرار بخشید. صفویه همین فعالیت را در کشور ایران و کشورهای حاشیه دریا خلیج عجم اعمال اعطا کرد. با این اکنون، وقتی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، خیر صرفا فرایند مسجدسازی به میزان بخش اعظمی کاهش یافت؛ بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز آدینه نیز رو به کاستی بنیان.[۲۲]
احکام و آداب مسجد
از به عبارتی مجال که مسجد در اسلام نهاد گذارده شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث بیان گشت. به ظواهر، اول احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مرتبط با اموری مانند پاکی و نظافت بود. برای مثال، پیشنهاد‌هایی اکید از رسول اکرم(ص) درباره اجر پاکیزه کردن مسجد و سرزنش آلوده و کثیف کردن آن، در دست میباشد که در زمینه «آداب» می‌گنجند.[۲۳] درباره فرد نمازگزار و اشیا و حالات مرتبط با وی نیز احکام دینی خاصی وضع شده است؛ از جمله ورود به مسجد در حالت جنابت حرام شمرده گردیده یا این که پوشیدن لباس سپید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و خرقه سیاه و چرک آلود مکروه میباشد.[۲۴]
اهمیت و فضیلت مسجد
عبدالحسین زرین‌کوب:
«در طی نسلها و قرون در مسافت آفاق متعدد، هنر اسلامی ملجائی منزه‌خیس و نمایشگاهی امن‌خیس از مسجد نداشته هست.»[۲۵]
در فرهنگ وتمدن اسلامی، متاثر از قرآن کریم و مهربان و احادیث بزرگان شماره تلفن حسینیه نصرت مشهد شرعی، مسجد حرمت و جایگاه ویژه‌ای داراست. قرآن کریم و مهربان برپا داشتن و نگهداری مسجد را عمل اشخاصی خوانده که به خداوند و روز قیامت ایمان دارا هستند.[۲۶] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمانها از عوامل محافظت بنای آن بوده میباشد. مسلمانها بنابر آموزه‌های اسلامی، خویش را موظف به محافظت و تعمیر مساجد می‌دانستند و بدین رو، می‌کوشیدند در عمارت، مراقبت و تجدید بنا مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۷]
مسجد مهم ترین بنای حوزه فرهنگ وتمدن اسلامی می باشد چون در زمان چهارده قرن کلیه نبوغ و شایستگی معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته است.[۲۸]
معماری
مساجد در بخشها گوناگون فقیه به لحاظ معماری شباهت‌هایی بسیار به یکدیگر دارا‌هستند؛ با این اکنون، در هر حوزه‌‌ای پذیرای مختصات معماری و هنری آن ناحیه نیز گردیده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. به این ترتیب، معماری مساجد هر مرزوبوم گویای خصوصیت‌های معماری مستقر آن مرزوبوم شد‌ه‌است.[۲۹]
مساجد در کشورها و بخش ها گوناگون علی رغم اختلافهای معماری، بناها، بخشها و اشیای پایین را تمامی دارایند:
منبر
قبل از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه توکل می‌دادند و حرف می‌راندند. پیامبر اکرم(ص) نیز ابتدا رسالت به طور ایستاده و با توکل بر درختی (استوانه حنانه) خطبه می خواند تا این که برای وی منبری با سه یا این که چهار پله ساختند. در برخی منابع روایی از کلمه و واژه «منبر» برای سخنرانی نبی(ص) خیال و خاطر گردیده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن زمان منبر به شغل می‌رفته میباشد؛ برای مثال کلینی آورده میباشد: «صعد رسول الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی فرستاده(ص) از منبر بالا رفت و بعد خدای را سپاس و حمد خاطرنشان کرد و....»[۳۰] البته درین که چه کسی برای وی منبر ایجاد کرد اختلاف میباشد. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۱] غلام زنی از مهاجران،[۳۲] یکی از صحابه[۳۳] یا این که مردی رومی ذکر شده‌اند.[۳۴]
منبر نخست محل موعظه رسول اکرم(ص) برای مؤمنان و مقام تجلی کلام خداوند بر زبان وی بود. بعداز آن حضرت، در مساجد جامع شهرهای مختلف منبر ساختند و به ندرت در قرون آتی تاکنون این سنت به تمامی مساجد شهرها و روستاهای توسعه و گسترش یافت. منبر در زمان تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده میباشد. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای اختلال خطبه و ارشادوراهنمایی و اعلام موضع‌ها سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به کار گیری میشد. با سپری شد زمان، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ آیین، فقها برای ذکر احکام دین و درس دادن معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای ذکر و املای روایات به کارگیری کرده‌اند.[۳۵]
محراب
نوشتار مهم: محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار میباشد که در دیوار قبله درنظرگرفته شده میباشد و جهت مسجد الحرام را نشانه می دهد. محراب این چنین، در آخرها سده اولیه هجری ابداع شد. قبل از آن، جهت قبله را در مساجد گشوده بدون دیوار از روش فرو کردن عمودی در ماسه یا این که چنان که در منزل رسول در مدینه عمل شد، به یاری یک قطعه سنگ آرم می‌دادند.[۳۶]
مناره
مناره، بنا‌ای ساختمان بلند‌مانند میباشد که کارکرد نخستین‌اش اذان بیان کردن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده میباشد. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌دسته، نامهای دیگری می باشند که برای این بنا به عمل میروند. در طول پیامبر(ص)مساجد مناره نداشتند. با توسعه دولت اسلامی و تعالی‌خیس شدن شهرها، مورد نیاز شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان بیان کردن و خبر دادن عموم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمان ها از وسایل دیگری برای دور اندیشی از وقت نماز و شنیدن اذان منفعت می‌برند، کارکرد مناره‌ها تنها تزیینی و تشخیص مساجد از سایر بناهای شهر است.[۳۷] تعداد مناره‌های مساجد در بخش ها متعدد یکسان وجود ندارد. در جمهوری اسلامی ایران، برنده
مَسْجد جای عبادت معبود و خواندن نماز که ممکن است ساختمانی محدود یا این که زمین فارغ از سقف و دیوار باشد. مسجد قبا اول مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد.
در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه داراست. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و عمل‌های فقاهتی گروهی به کار گیری میشود و مهم ترین عبادتی که در آن به جا می آورند، نماز جماعت میباشد.
مسجد ضمن کاربرد عبادی، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمانها داشته که برخی از این کارکردها تا به امروز باقی‌مانده میباشد. مساجد در کشور‌ایران، نقش مهمی در برد انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش اعمال کردند.
فهرست
۱ مضمون‌‌شناسی
۲ مسجد در قرآن
۳ پیشینه مسجد در اسلام
۴ احکام و آداب مسجد
۵ اهمیت و فضیلت مسجد
۶ معماری
۶.۱ منبر
۶.۲ محراب
۶.۳ مناره
۶.۴ مقصوره
۷ کارکردها
۷.۱ کارکرد آموزشی
۷.۲ کارکرد اجتماعی
۸ نقش مسجد در انقلاب اسلامی کشور‌ایران و مدد مقدس
۹ جستارهای متعلق
۱۰ پانویس
۱۱ منابع
معنا‌شناسی
«مسجَد» در گویش عربی به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به نشان کمال خضوع و خشوع میباشد و مسجِد به معنای جایی میباشد که در آنجا سجده می‌نمایند.[۱] بعضا معتقدند واژه مسجد از کلمه و واژه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای معبد گرفته گردیده‌است که در متون لهجه آرامی مرتبط با قرن پنجم قبل از میلاد مسیح وجود دارااست.[۲] در عصر قبل از اسلام این واژه برای اشاره به هر نقطه و معبدی بوده که در آن آفریدگار را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] بعضا معتقدند واژه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین مضمون به فعالیت رفته میباشد.[۴]
دهخدا با استناد به منابع کهن و بیان مثال‌های بسیار حسینیه نصرت مشهد از آنان نوشته می باشد که واژه عربی مسجد، اصولا، به طور کلمه و واژه «مَزگِت» از لهجه آرامی وارد عربی و فارسی شده است.[۵] وی به گزارش این منابع آورده می باشد که حروف «ز»، «گ» و «ت» در عربی به «س»، «ج» و «د» عوض شده و مسجد در عربی یعنی مکان سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ معبود، «منزل‌ای که برای پرستش آفریدگار بسازند و هرکس خواست در آن عبادت نماید» و نظائر آن می‌آمده میباشد.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانها و محل نماز خواندن آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمانها در نماز، سجده می‌نمایند و سجده غایت خضوع و خشوع در عبادت میباشد، این جای را مسجد به معنای مکان سجده نامیده‌اند. مسجد، به حیث دینی احکامی ویژه داراست و به حیث دنیوی ممکن هست عبارت از یک ساختمان محدود میان دیوارها یا این که یک زمین سوای سقف و دیوار باشد.[مستلزم منبع]
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به عمل می‌رود ولی غالبا منظور از این واژه مسجدهای بلندمرتبه یا این که مساجدی در شهرها میباشد که نماز آدینه در آن اقامه می گردد.[۷]
مسجد در قرآن
کلمه مسجد بیست و هشت توشه به صورت گردآوری و مفرد در قرآن به شغل رفته است که در بعضا از آنها از التفات مسجد و محافظت آن کلام رفته میباشد؛ مثلا: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّكاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِكَ أَنْ یكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین (ترجمه: مساجد را صرفا كسی آباد میكند كه به آفریدگار و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا دارااست و زكات بدهد و از كسی جز آفریدگار نترسد- امیدواریم آنان هدایت یابند.)[ توبه–۱۸]
مالکیت مسجد در قرآن به خداوند منسوب شده است.(جن/۱۸) از امام راست گو(ع) از انگیزه احترام مساجد پرسیدند، آن حضرت در جواب گفتند: «چون مساجد منزل‌های خداوند در زمین‌اند».[۸]
در آیه ۱۲۵ سوره بقره، به مسجد مکه که به عبارتی مسجدالحرام میباشد، تحت عنوان مکانی برای کار‌های آیینی و نیز محل گرد هم آمدن اشاره گردیده‌است [۹] و در آیه ۹۶ سوره آل عمران این مسجد تحت عنوان اول منزل‌ای که برای عبادت عموم برپا گردیده، ذکر شده میباشد.[۱۰]
پیشینه مسجد در اسلام
عبدالحسین زرین‌کوب:
«که اظهار‌کرد در اسلام، دین را با هنر سازش وجود ندارد؟ برعکس، این هردو یکدیگر را در آغوش می‌کشند و آن هم در مسجد.»[۱۱]
بنابر تعالیم رسول اکرم(ص)، عبادت پروردگار و نماز، به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌قدرت آفریدگار را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل گردیده‌است: «جُعِلَت لِی كُلَّ أرضٍ طَیبَةٍ مَسجِداً وَ طَهوراً (تمامی زمین برای اینجانب تمیز و مسجد آدرس حسینیه نصرت مشهد قرار داده شد‌ه‌است.»[۱۲]) به‌این رو، مسلمانان قبل از سفر، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که قابلیت آن مهیا بود نماز می‌خواندند و پیامبر(ص) یار و همدم عده ای انگشت‌شمار مانند امام علی (ع) نماز را به طور مخفیانه ادا می‌کرد.[۱۳] بنابر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت پس از علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۱۴]
مسجد قبا نخستین مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد. وقتی پیامبر از مکه به مدینه می‌آمد، قبل از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و درین زمان به درخواست عموم مسجدی در این منطقه تشکیل داد. بعضا گفته‌اند این مسجد به توصیه عمار یاسر ایجاد شده است.[۱۵]
با مسافرت مسلمان ها به مدینه، نبی مکانی را برای نماز جماعت و نیز جلسه مسلمان ها برگزید و با همراهی مؤمنان آن جای را به صورتی معمولی برای این کار مهیا کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا این که مسجد فرستاده اسم گرفت، به زودی مقام ویژه‌ای نزد مسلمان ها یافت و به مکانی برای عبادت، فراگیری مذهبی، فعالیت‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های اساسی سیاسی تبدیل شد. تا قبل از این، فرستاده در بعضا مکانهای مکه به همدم مؤمنان نماز جماعت خوانده بود البته جایی را تحت عنوان مسجد گزینش نکرده بود.[مستلزم منبع]
مسجدْ بعد از سفر، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و آن‌گاه تحت عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به شغل رفت. بعد ها وقتی دار‌الحکومه و مکتب ساختند، مسجد به عبادت تخصیص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن تحت عنوان مکتب نیز به کار گیری می شد.[۱۶]
نمایی از مسجد کوفه
در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن اولیه هجری، مسلمان ها با الگوبرداری از نبی اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در راس اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد مهم تخصیص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی زیرا بصره، کوفه، فسطاط و قیروان این محل‌های عبادت نیز به بناهایی همیشگی تبدیل شدند. از همین سرمشق در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری استفاده شد. مسلمانها در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خویش را در محل معابد کلیساها و قصرها سازه می‌نهادند.[۱۷]
تاسیس مساجد بعداز مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام بدانها شیوه می‌یافت، ایفا می‌گرفت. در قرن اولیه قمری مسجد کوفه(۱۷ق.)، مسجد فسطاط(۲۱ق.) و جامع بصره(۲۴ق.) به اهتمام مسلمان ها ساخته شد.[۱۸]
به گفته ابن خلدون(م. ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته میباشد: مساجد بلندمرتبه رزرو حسینیه نصرت مشهد تحت اختیار دولت برای نمازهای آدینه و اجتماعات اساسی مسلمانها و مساجد خرد که به وسیله بخش‌های گوناگون جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در حین نخستین معمول این بود که به تقلید از آداب و رسوم قبل از اسلام و نیز روش و سیره پیامبر در مدینه، خلفا یا این که فرمانداران منصوب آنان اقامتگاه خویش را در کنار مسجد جامع برپا نمایند در حالی که عموم بی آلایش مساجد خویش را در محله ها فامیل‌ای خویش می‌ساختند. با ارتقاء شدید اقتدار و گنج امپراتوری‌های اسلامی و غیر وابسته شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به کمک عموم و درآمدهای اوقاف تأسیس و مراقبت می‌شدند.[۱۹]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزمره و نماز آدینه بوده که مردان بیشتر در آن کمپانی می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای فی مابین آنها و مردان بود یا این که در اتاقی جدا و یا این که در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۲۰]
به سبب وجود احکام خاص مسجد، غالبا مکانی فارغ معبد برای وضو تخصیص داده میشد.[۲۱] در تاریخ شیعه همچون اهل تسنن، التفات مساجد و توان آنها فراز و نشیب فراوان داشته میباشد. مسجد مرقدهای شیعه ها در کربلا و نجف از تامین آل بویه(قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) منتفع بوده میباشد. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرن‌های چهارم تا ششم قمری) مساجد بسیاری را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز سازه کرد و در تحت پشتیبانی قرار بخشید. صفویه همین فعالیت را در کشور ایران و کشورهای حاشیه دریا خلیج عجم اعمال اعطا کرد. با این اکنون، وقتی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، خیر صرفا فرایند مسجدسازی به میزان بخش اعظمی کاهش یافت؛ بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز آدینه نیز رو به کاستی بنیان.[۲۲]
احکام و آداب مسجد
از به عبارتی مجال که مسجد در اسلام نهاد گذارده شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث بیان گشت. به ظواهر، اول احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مرتبط با اموری مانند پاکی و نظافت بود. برای مثال، پیشنهاد‌هایی اکید از رسول اکرم(ص) درباره اجر پاکیزه کردن مسجد و سرزنش آلوده و کثیف کردن آن، در دست میباشد که در زمینه «آداب» می‌گنجند.[۲۳] درباره فرد نمازگزار و اشیا و حالات مرتبط با وی نیز احکام دینی خاصی وضع شده است؛ از جمله ورود به مسجد در حالت جنابت حرام شمرده گردیده یا این که پوشیدن لباس سپید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و خرقه سیاه و چرک آلود مکروه میباشد.[۲۴]
اهمیت و فضیلت مسجد
عبدالحسین زرین‌کوب:
«در طی نسلها و قرون در مسافت آفاق متعدد، هنر اسلامی ملجائی منزه‌خیس و نمایشگاهی امن‌خیس از مسجد نداشته هست.»[۲۵]
در فرهنگ وتمدن اسلامی، متاثر از قرآن کریم و مهربان و احادیث بزرگان شماره تلفن حسینیه نصرت مشهد شرعی، مسجد حرمت و جایگاه ویژه‌ای داراست. قرآن کریم و مهربان برپا داشتن و نگهداری مسجد را عمل اشخاصی خوانده که به خداوند و روز قیامت ایمان دارا هستند.[۲۶] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمانها از عوامل محافظت بنای آن بوده میباشد. مسلمانها بنابر آموزه‌های اسلامی، خویش را موظف به محافظت و تعمیر مساجد می‌دانستند و بدین رو، می‌کوشیدند در عمارت، مراقبت و تجدید بنا مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۷]
مسجد مهم ترین بنای حوزه فرهنگ وتمدن اسلامی می باشد چون در زمان چهارده قرن کلیه نبوغ و شایستگی معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته است.[۲۸]
معماری
مساجد در بخشها گوناگون فقیه به لحاظ معماری شباهت‌هایی بسیار به یکدیگر دارا‌هستند؛ با این اکنون، در هر حوزه‌‌ای پذیرای مختصات معماری و هنری آن ناحیه نیز گردیده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. به این ترتیب، معماری مساجد هر مرزوبوم گویای خصوصیت‌های معماری مستقر آن مرزوبوم شد‌ه‌است.[۲۹]
مساجد در کشورها و بخش ها گوناگون علی رغم اختلافهای معماری، بناها، بخشها و اشیای پایین را تمامی دارایند:
منبر
قبل از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه توکل می‌دادند و حرف می‌راندند. پیامبر اکرم(ص) نیز ابتدا رسالت به طور ایستاده و با توکل بر درختی (استوانه حنانه) خطبه می خواند تا این که برای وی منبری با سه یا این که چهار پله ساختند. در برخی منابع روایی از کلمه و واژه «منبر» برای سخنرانی نبی(ص) خیال و خاطر گردیده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن زمان منبر به شغل می‌رفته میباشد؛ برای مثال کلینی آورده میباشد: «صعد رسول الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی فرستاده(ص) از منبر بالا رفت و بعد خدای را سپاس و حمد خاطرنشان کرد و....»[۳۰] البته درین که چه کسی برای وی منبر ایجاد کرد اختلاف میباشد. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۱] غلام زنی از مهاجران،[۳۲] یکی از صحابه[۳۳] یا این که مردی رومی ذکر شده‌اند.[۳۴]
منبر نخست محل موعظه رسول اکرم(ص) برای مؤمنان و مقام تجلی کلام خداوند بر زبان وی بود. بعداز آن حضرت، در مساجد جامع شهرهای مختلف منبر ساختند و به ندرت در قرون آتی تاکنون این سنت به تمامی مساجد شهرها و روستاهای توسعه و گسترش یافت. منبر در زمان تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده میباشد. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای اختلال خطبه و ارشادوراهنمایی و اعلام موضع‌ها سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به کار گیری میشد. با سپری شد زمان، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ آیین، فقها برای ذکر احکام دین و درس دادن معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای ذکر و املای روایات به کارگیری کرده‌اند.[۳۵]
محراب
نوشتار مهم: محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار میباشد که در دیوار قبله درنظرگرفته شده میباشد و جهت مسجد الحرام را نشانه می دهد. محراب این چنین، در آخرها سده اولیه هجری ابداع شد. قبل از آن، جهت قبله را در مساجد گشوده بدون دیوار از روش فرو کردن عمودی در ماسه یا این که چنان که در منزل رسول در مدینه عمل شد، به یاری یک قطعه سنگ آرم می‌دادند.[۳۶]
مناره
مناره، بنا‌ای ساختمان بلند‌مانند میباشد که کارکرد نخستین‌اش اذان بیان کردن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده میباشد. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌دسته، نامهای دیگری می باشند که برای این بنا به عمل میروند. در طول پیامبر(ص)مساجد مناره نداشتند. با توسعه دولت اسلامی و تعالی‌خیس شدن شهرها، مورد نیاز شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان بیان کردن و خبر دادن عموم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمان ها از وسایل دیگری برای دور اندیشی از وقت نماز و شنیدن اذان منفعت می‌برند، کارکرد مناره‌ها تنها تزیینی و تشخیص مساجد از سایر بناهای شهر است.[۳۷] تعداد مناره‌های مساجد در بخش ها متعدد یکسان وجود ندارد. در جمهوری اسلامی ایران، برنده
مقرنس کاری گل‌دسته